بعد از گذشتن از مراحل مختلف در آلودگی هوا زنده می مانیم؟

«آلودگی هوا جزء پنج علت اصلی مرگ‌و‌میر در ایران است و سالانه چیزی حدود ۵۴ هزار مرگ منتسب به آلودگی در کشور ثبت می‌شود. این موضوع در حالی رخ می‌دهد که امسال تعداد روز‌های ناسالم هوا برای همه اقشار، رشد سه‌برابری داشته است»؛ این نتیجه پژوهشی است که عباس شاهسونی، معاون مرکز تحقیقات کیفیت هوا و تغییر اقلیم دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی از آن پرده برداشته است.

به گزارش روز نو او همچنین به بخش دیگری از این پژوهش نقب می‌زند و می‌گوید: خسارت اقتصادی ناشی از مرگ‌و‌میر‌های منتسب به آلودگی هوا در ایران، رقمی حدود ۱۳.۹۴ میلیارد دلار برآورد شده است.

خودرو‌های فرسوده، مصرف بالای سوخت خودرو‌های داخلی، مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های تولید برق، کیفیت نازل بنزین و گازوئیل تولیدی، بحران آب و تشدید ریزگرد‌ها عمده دلایلی است که برای آلودگی هوای کشور قائل شده‌اند. چهار کارشناس در گفت‌و‌گو با «شرق» معتقد‌ند بررسی ریشه‌ای عوامل آلاینده هوا به یک سیاست مخرب برمی‌گردد و آن مداخله دولت در اقتصاد است که برون‌داد این مداخله گسترده، به صورت آلودگی مرگ‌بار هوا و تخریب شدید محیط زیست بوده است.

آثار مداخله دولت در صنعت خودروسازی

چیزی حدود نیم‌قرن است که دولت به بهانه توسعه صنعت خودروسازی، بازار کشور را در انحصار خودروسازان داخلی قرار داده است. نتیجه این مداخله گسترده دولت در صنعت خودروسازی سبب شده است بسیاری از مدل‌های تولید داخل با فناوری دو دهه پیش، حدود ۱.۵ تا دو برابر بیشتر از هم‌رده‌های خارجی بنزین بسوزانند. گذشته از این، تعرفه‌های سنگین واردات خودرو‌های خارجی و انحصار بازار داخلی نه‌تنها مردم کشور را از دسترسی به جدیدترین فناوری‌های بازار خودرو محروم کرده، بلکه بهای تمام‌شده خودرو برای خانوار ایرانی بسیار گزاف شده و بسیاری از رانندگان را از نوسازی ناوگان خود ناتوان کرده است.

بر‌اساس اعلام ستاد نوسازی ناوگان حمل‌ونقل کشور، ۹۰ درصد از موتورسیکلت‌ها، ۴۸ درصد تاکسی‌ها، ۸۶ درصد مینی‌بوس‌ها، ۸۲ درصد اتوبوس‌های درون‌شهری و بیش از ۵۲ درصد از خودرو‌های برون‌شهری و خودرو‌های شخصی کشور فرسوده هستند.

بر‌اساس همین گزارش، مصرف سوخت خودرو‌های فرسوده حدود دو برابر خودرو‌های نو است و محاسبات همین منبع نشان می‌دهد که خودرو‌های فرسوده در روز ۴۶ میلیون لیتر بنزین و ۱۷.۵ میلیون لیتر گازوئیل مصرف می‌کنند و در صورت جایگزینی این خودرو‌ها با خودرو‌های استاندارد، حدود ۲۷ میلیون لیتر بنزین و ۹ میلیون لیتر در روز صرفه‌جویی گازوئیل صورت خواهد گرفت. با در نظر گرفتن هر لیتر بنزین و گازوئیل برابر با ۷۰ سنت، سالانه ۹ میلیارد دلار خسارت ناشی از اسقاط‌نشدن خودرو‌های فرسوده به کشور است.

آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، با اشاره به سهم بالای خودرو در آلایندگی هوای کشور، به «شرق» می‌گوید‌: مداخله دولت در صنعت خودروسازی، مهم‌ترین عامل عقب‌ماندگی خودروسازان ایرانی از فناوری روز بوده است و مداخله دولت در بازار و قیمت‌گذاری دستوری خودرو، عامل کاهش قدرت خرید مردم و دسترسی به خودرو‌های برقی یا نوسازی خودرو‌های فرسوده است.

‌مرتضی بهروزی‌فر، عضو هیئت‌علمی مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی ایران نیز در گفت‌و‌گو با «شرق» تأکید کرد‌: «صنعت خودروسازی کشور در چهار دهه گذشته عملا در یک فضای غیر‌رقابتی فعالیت کرده و محصولات فعلی، یعنی هم خودرو‌های داخلی و هم خودرو‌های چینی، از استاندارد‌های مصرف سوخت و آلایندگی جهانی فاصله دارند. برای مثال، خودرویی که دو برابر استاندارد جهانی سوخت مصرف می‌کند، طبیعی است که هوای شهر را آلوده می‌کند و تا زمانی که رقابت واقعی در صنعت خودرو ایجاد نشود، آلودگی هوا در همین سطح باقی می‌ماند».

آثار مداخله دولت در صنعت گاز

ماجرا به همین‌جا ختم نمی‌شود و کمبود گاز سبب شده است نیروگاه‌های تولید برق به سوزاندن سوخت منسوخ و بسیار آلاینده مازوت روی بیاورند. این در حالی است که ایران مالک دومین ذخایر بزرگ گاز جهان است، اما بنا بر گفته مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس انرژی و عضو هیئت‌علمی مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی ایران، دخالت دولت در قیمت‌گذاری دستوری انرژی و سیاست نادرست گازکشی گسترده به منازل سبب شده است نه‌تنها مصرف انرژی در کشور غیربهینه باشد، بلکه این صنعت از مزیت سرمایه‌گذاری خارج شده و کشور گرفتار کمبود گاز شود.

کمبود گاز سبب شده است در مقاطعی از سال نیروگاه‌های تولید برق از سوخت بسیار آلاینده مازوت استفاده کنند. گذشته از این، نیروگاه‌هایی از‌جمله شهید رجایی، رامین اهواز، مفتح همدان و بعثت تهران همچنان از سوخت مازوت پُر‌گوگرد استفاده می‌کنند. حتی اگر برخی از این نیروگاه‌ها مازوت نسوزانند، حجم آلودگی ایجاد‌شده با گازوئیل بسیار بالا‌ست؛ زیرا وقتی اکثر این نیروگاه‌ها در جوار شهر‌ها قرار گرفته‌اند، آلاینده‌های آنها با جریان هوا قابل جابه‌جایی است. این نیروگاه‌ها راندمان‌هایی بین ۲۶ تا ۳۰ درصد دارند. این در حالی است که در دنیا، نیروگاه‌هایی با راندمان کمتر از

۵۵ درصد عملا از مدار خارج می‌شوند؛ زیرا مصرف سوخت بالایی دارند و آلایندگی زیادی تولید می‌کنند.

سعید ساویز، دیگر کارشناس انرژی، به «شرق» توضیح می‌دهد: «مسئله تداوم مصرف سوخت‌های آلاینده‌ای مانند مازوت و گازوئیل آکنده از گوگرد در نیروگاه‌های کشور، ریشه‌ای عمیق‌تر از کمبود گاز دارد. بخش مهمی از نیروگاه‌های ایران بسیار قدیمی هستند و برخی از آنها ۵۰ تا ۶۰ سال پیش ساخته شده‌اند و ذاتا مازوت‌سوز هستند. این نیروگاه‌ها حتی اگر بخواهیم، قابلیت انتقال کامل به سوخت پاک‌تر را ندارند و در شرایط کمبود گاز ناچار به استفاده از همین سوخت‌های سنگین می‌شویم. از طرف دیگر، کمبود گاز کشور نیز به این بحران دامن زده است. برای مثال، افت تولید در میدان گازی پارس جنوبی باعث شده گاز کمتری در زمستان در اختیار نیروگاه‌ها قرار بگیرد. در این شرایط، نیروگاه‌های گاز‌سوز مجبور‌ند به سمت گازوئیل یا مازوت بروند که این باعث افزایش مستقیم آلودگی هوا می‌شود».

او در ادامه تأکید می‌کند: «بخش دیگری از معضل به نبود واحد‌های گوگردزدایی یا همان سولفورزدایی بر‌می‌گردد که فناوری بسیار پیچیده‌ای دارند و همه پالایشگاه‌های ایران مجهز به آن نیستند و در این واحد‌ها با استفاده از کاتالیست و تزریق هیدروژن، گوگرد از مازوت یا گازوئیل جدا می‌شود. اما کمبود تجهیزات مدرن به دلایلی مثل تحریم باعث می‌شود همچنان سوخت گوگرد وارد چرخه مصرف شود که افزایش انتشار SO، ذرات معلق و ترکیبات سرطان‌زا به وجود می‌آورد. این وضعیت زمانی پیچیده می‌شود که متوجه می‌شویم راندمان نیروگاه‌های کشور بین ۲۶ تا ۳۰ درصد است و آلایندگی گسترده‌ای به دنبال دارند».

این کارشناس همچنین توضیح می‌دهد: «در حوزه‌های دیگر مثل بنزین و گازوئیل نیز وضعیت مشابهی وجود دارد. برای مثال، وضعیت کیفیت سوختی که به دست مردم می‌رسد، الزاما مطابق استاندارد نیست و بخشی از سوخت فعلی در کشور با ترکیبات آروماتیک و افزودنی‌های غیر‌استاندارد جبران می‌شود. علت مهمی که این شکاف گسترده میان کیفیت تولید و کیفیت مصرف را بیشتر می‌کند، ترکیبی از کمبود انرژی، محدودیت‌های تحریمی و سیاست‌های یارانه‌ای است».

او در ادامه به مداخله دولت در بازار انرژی می‌پردازد و می‌گوید: «وزارت نفت اعلام کرده سوخت را با هزینه بالا تولید می‌کند، اما وزارت نیرو آن را با قیمت بسیار پایین دریافت می‌کند و از طرف دیگر درآمد خودش را به‌طور کامل به وزارت نفت نمی‌دهد و نتیجه این شکاف مالی و کمبود بودجه برای توسعه پالایشگاه‌ها و نوسازی نیروگاه‌ها و ارتقای کیفیت سوخت است».

آثار مداخله دولت در صنعت برق

آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، در ادامه به «شرق» توضیح می‌دهد: «تعداد درخور توجهی از نیروگاه‌ها که از گازوئیل مازوت به‌عنوان سوخت استفاده می‌کنند، نقش مستقیمی در افزایش آلایندگی دارند. بسیاری از نیروگاه‌های کشور ۴۰ تا ۵۰ سال عمر دارند و با راندمان‌هایی که بین ۲۶ تا ۳۰ درصد است، کار می‌کنند؛ اعدادی که در هیچ استاندارد جهانی‌ای قابل پذیرش نیست. در دنیا نیروگاه‌هایی با بهره‌وری یا راندمان کمتر از ۵۵ درصد عملا از مدار خارج می‌شوند؛ زیرا مصرف سوخت بالایی دارند و آلایندگی زیادی تولید می‌کنند. در اینجا باید در یک برنامه ۱۰ ساله، نیروگاه‌های با راندمان زیر ۵۰ درصد را از مدار خارج کرد و حتی برخی از نیروگاه‌ها نیز به دلیل آلایندگی بالا و مصرف سنگین سوخت نیازمند تعطیلی فوری و جایگزینی هستند».

او می‌افزاید: «در بخش سوخت نیز کیفیت پایین بنزین و گازوئیل بیش از هر چیزی نتیجه عقب‌ماندن فناوری پالایشگاه‌ها‌ست و تحریم، واردات تجهیزات و فناوری‌های نوین پالایشی را دشوار کرده و همین موجب شده است بسیاری از پالایشگاه‌ها هنوز با فناوری‌های قدیمی کار کنند. در برخی موارد هم برای بهبود ظاهر سوخت و کاهش تیرگی، موادی اضافه می‌شود که آلاینده بوده و برای سلامت جامعه مضر است».

مرتضی بهروزی‌فر نیز درباره کیفیت سوخت تولیدی کشور توضیح می‌دهد: «مازوت تولیدی ایران به دلیل گوگرد بسیار بالا، امکان صادرات ندارد و مخازن ذخیره‌سازی مازوت محدود است و اگر مصرف نشود، فعالیت پالایشگاه‌ها باید متوقف شود. در اصل یعنی اگر مازوت مصرف نشود، در نتیجه مخازن پر شده و پالایشگاه‌ها مجبور به خاموشی می‌شوند و آن‌وقت تولید بنزین نیز مختل می‌شود؛ بنابراین دولت ناچار است مازوت را در نیروگاه‌ها بسوزاند؛ حتی با وجود آلایندگی‌های بالایی که دارد».

او به مداخله دولت در صنعت برق اشاره کرده و می‌گوید: نیروگاه‌های کشور بهره‌وری بسیار پایینی دارند و بسیاری از آنها از رده خارج هستند. بااین‌حال، مداخله دولت در بازار انرژی سبب شده است سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در صنعت برق تقریبا متوقف شود.

آثار مداخله دولت در تولید سوخت

حمید حسینی، دبیر اتحادیه صادرکنندگان فراورده‌های نفتی و پتروشیمی، به نوعی دیگر به مداخله دولت در صنعت انرژی اشاره می‌کند و به «شرق» می‌گوید: «مسئله افزایش مصرف گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌ها و اثر آن بر آلودگی هوا، تنها به یک مسئله ساده محدود نمی‌شود، بلکه ریشه در ساختار فرسوده صنایع انرژی کشور و بحران مالی صنایع پالایشی دارد. بسیاری از نیروگاه‌هایی که امروز همچنان فعال هستند، ده‌ها سال پیش طراحی شده‌اند و اساسا سوخت اصلی آنها مازوت است. از طرف دیگر، محدودیت‌های مالی دولت و شرکت‌های پالایشی باعث شده پالایشگاه‌ها نتوانند در واحد‌های گوگردزدایی و پروژه‌های ارتقای کیفیت سرمایه‌گذاری کنند».

حسینی درباره کیفیت بنزین تولید داخلی نیز توضیح می‌دهد: «بخشی از بنزین به صورت کارگاهی و با استفاده از نفتا تولید می‌شود و این نوع بنزین برای رسیدن به اکتان ۸۸ یا ۹۰ معمولا به ترکیباتی نیاز دارد که آلایندگی را افزایش می‌دهند و همین مسئله بر کیفیت نهایی سوخت اثر می‌گذارد».

او با اشاره به راندمان پایین نیروگاه‌ها می‌گوید: «بسیاری از نیروگاه‌ها قدیمی هستند و برخی در محل‌های نامناسب ساخته شده‌اند و تعدادی هنوز تک‌سوخته هستند و با مازوت کار می‌کنند. هرچند بخشی از مازوت امسال با گاز ترکیب شده و آلودگی کمتر شده، اما در مجموع شدت مصرف انرژی در کشور بالا‌ست و همین موضوع هم آلودگی نیروگاه‌ها و آلودگی ناشی از خودرو‌ها را افزایش می‌دهد».

او تأکید می‌کند: «آلودگی هوا فقط به نیروگاه‌ها محدود نمی‌شود و کارخانه‌های سیمانی و صنعتی نیز در زمان کمبود گاز ناچار به مصرف مازوت می‌شوند که این امر نیز سهم درخور توجهی در آلودگی دارد. در نهایت، درآمد پالایشگاه‌ها با هزینه‌های واقعی همخوانی ندارد و اجرای پروژه‌های بهبود کیفیت بعید به نظر می‌رسد».

آثار مداخله دولت در بازار مواد غذایی

این کارشناسان به بحران آب، فرونشست زمین و همچنین افزایش کانون‌های گرد‌و‌غبار کشور اشاره می‌کنند و توضیح می‌دهند که تأکید دولت بر سیاست خودکفایی تولید محصولات کشاورزی، سبب فشار چشمگیر به منابع آب کشور و تخلیه آبخوان‌ها و مجرا‌های زیرزمینی آب، خشکاندن تالاب‌ها و رودخانه‌ها و جریان سطحی آب شده و در نتیجه به فرونشست گسترده زمین رسیده است. همچنین فرسایش پوشش گیاهی و افزایش گرمایش زمین ناشی از فعالیت غیراستاندارد صنایع و نیروگاه‌ها سبب شده است هوا خشک شود، کانون‌های گرد‌و‌غبار گسترش یابد و بروز ریزگرد به آلودگی هوای کشور دامن بزند.